ॐ नम: शिवाय

 प्रस्तावना

मानव सभ्यताको विकासक्रममा खाना र स्वास्थ्यको सम्बन्ध सधैं केन्द्रीय विषय रहेको छ। हाम्रो पुरातन वैदिक परम्परामा "अन्नं ब्रह्म" भन्ने उक्ति छ, जसले खानालाई ब्रह्मको रूपमा मान्यता दिन्छ। यो केवल दार्शनिक कथन मात्र नभएर गहिरो वैज्ञानिक सत्यमा आधारित छ। आधुनिक विज्ञानले पनि यो कुरालाई प्रमाणित गरेको छ कि हाम्रो खानाले हाम्रो शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ।

नेपाल जस्तो भौगोलिक विविधताले भरिपूर्ण देशमा, जहाँ तराईदेखि हिमालसम्मका विभिन्न जलवायु र वनस्पतिहरू पाइन्छन्, परम्परागत उपचारात्मक खानाको समृद्ध इतिहास छ। हाम्रा पुर्खाहरूले हजारौं वर्षदेखि प्राकृतिक जडीबुटी र खानाका माध्यमबाट स्वास्थ्य कायम राख्ने र रोगहरूको उपचार गर्ने ज्ञान विकास गरेका छन्। यो ज्ञान आयुर्वेद, बैद्य परम्परा र अम्ची प्रणालीमार्फत आजसम्म जीवित रहेको छ।

यस अध्ययनमा हामी वैदिक विज्ञानको दृष्टिकोणबाट खाना र स्वास्थ्यको सम्बन्धलाई बुझ्ने प्रयास गर्नेछौं। साथै नेपालका परम्परागत उपचारात्मक खानाहरूको वैज्ञानिक आधार र तिनीहरूको आधुनिक सन्दर्भमा प्रासंगिकतालाई विश्लेषण गर्नेछौं। यो अध्ययन नेपाली पाठकहरू र विद्वानहरूका लागि तयार गरिएको छ जसले हाम्रो सांस्कृतिक सम्पदालाई आधुनिक वैज्ञानिक वेदमा विज्ञानको चेतन दृष्टिकोणसँग जोडेर हेर्दछ।   चा

वैदिक विज्ञानमा खाना र स्वास्थ्यको सम्बन्ध

आयुर्वेदको मूलभूत सिद्धान्तहरू

आयुर्वेद, जुन "आयु" (जीवन) र "वेद" (ज्ञान) शब्दको संयोजनबाट बनेको छ, तीन हजार वर्षभन्दा बढी पुरानो चिकित्सा प्रणाली हो [१]। यो प्रणालीले स्वास्थ्यलाई केवल रोगको अनुपस्थिति मात्र नमानेर व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक सन्तुलनको रूपमा परिभाषित गर्छ। आयुर्वेदमा "स्वस्थ्य" शब्दको अर्थ "स्वमा स्थित हुनु" अर्थात् आफ्नो प्राकृतिक अवस्थामा स्थापित हुनु हो।

आयुर्वेदको केन्द्रीय सिद्धान्त पञ्चमहाभूत सिद्धान्त हो, जसले सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई पाँच मूलभूत तत्वहरूमा विभाजन गर्छ: पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु र आकाश। यी पाँच तत्वहरू हाम्रो पाँच इन्द्रियहरूसँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएका छन् - गन्ध (पृथ्वी), स्वाद (जल), दृष्टि (अग्नि), स्पर्श (वायु), र शब्द (आकाश) [२]। यो सिद्धान्तले व्यक्ति र वातावरणबीचको गहिरो सम्बन्धलाई स्थापना गर्छ।

त्रिदोष सिद्धान्त र खानाको प्रभाव

आयुर्वेदमा त्रिदोष सिद्धान्त अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। यसले पञ्चमहाभूतलाई तीन मुख्य दोषहरूमा समूहबद्ध गर्छ: वात दोष (आकाश + वायु): यो शरीरमा सबै प्रकारका गतिहरू संग सम्बन्धित प्रक्रियाहरूको नियन्त्रण गर्छ। श्वासप्रश्वास, रक्त संचार, स्नायु प्रणाली र मांसपेशीको गतिविधि वात दोषको नियन्त्रणमा हुन्छ। वात दोष बढेमा चिन्ता, अनिद्रा, कब्जियत र जोर्नी दुखाइ हुन्छ। पित्त दोष (अग्नि): यो शरीरको सबै प्रकारका पाचन लगायतका क्रियाहरू जस्तै खाना टुक्राउने र त्यसको अवशोषण गर्ने पाचन, शरीरको तापक्रम र बुद्धिमत्ताको लागि जिम्मेवार छ। पित्त दोष बढेमा एसिडिटी, रिस, छालाका समस्या र ज्वरो आउछ। कफ दोष (जल + पृथ्वी): यो शरीरको संरचना, स्थिरता, प्रतिरक्षा प्रणाली र तरल पदार्थहरूको नियन्त्रणका लागि जिम्मेवार छ। कफ दोष बढेमा मोटोपना, सुस्तता, खोकी र कफको समस्या हुन्छ [३]। खानाका विभिन्न गुणहरूले यी दोषहरूमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। उदाहरणका लागि, तातो र पिरो खानाले पित्त बढाउँछ, चिसो र भारी खानाले कफ बढाउँछ, र सुक्खा र हल्का खानाले वात बढाउँछ।

रसको आधारमा खानाको वर्गीकरण

आयुर्वेदमा खानालाई छ वटा मुख्य रसहरूमा वर्गीकरण गरिएको छ [४]:

मधुर रस (मिठो): यो पृथ्वी र जल तत्वको प्रधानता भएको हुन्छ। यसले कफ बढाउँछ र वात-पित्त शान्त पार्छ। चामल, गहुँ, दूध, घिउ, चिनी आदि मधुर रसका उदाहरण हुन्।

अम्ल रस (अमिलो): यो पृथ्वी र अग्नि तत्वको प्रधानता भएको हुन्छ। यसले पित्त र कफ बढाउँछ र वात शान्त पार्छ। कागती, दही, आँप, तरकारी आदि अम्ल रसका उदाहरण हुन्।

लवण रस (नुनिलो): यो जल र अग्नि तत्वको प्रधानता भएको हुन्छ। यसले पित्त र कफ बढाउँछ र वात शान्त पार्छ। नुन, समुद्री खाना आदि लवण रसका उदाहरण हुन्।

कटु रस (पिरो): यो वायु र अग्नि तत्वको प्रधानता भएको हुन्छ। यसले वात र पित्त बढाउँछ र कफ शान्त पार्छ। खुर्सानी, अदुवा, लसुन, प्याज आदि कटु रसका उदाहरण हुन्।

तिक्त रस (तितो): यो वायु र आकाश तत्वको प्रधानता भएको हुन्छ। यसले वात बढाउँछ र पित्त-कफ शान्त पार्छ। करेला, नीम, वेसार आदि तिक्त रसका उदाहरण हुन्।

कषाय रस (तुरो): यो वायु र पृथ्वी तत्वको प्रधानता भएको हुन्छ। यसले वात बढाउँछ र पित्त-कफ शान्त पार्छ। अनार, चिया, दाल आदि कषाय रसका उदाहरण हुन्।

अग्नि र पाचन शक्तिको महत्व

आयुर्वेदमा अग्नि (पाचन शक्ति) को अवधारणा अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। यो केवल खाना पचाउने मात्र नभएर शरीरका सबै चयापचय क्रियाहरूको आधार हो [५]। आयुर्वेदले अग्निलाई तीन चरणमा विभाजन गर्छ:

जठरअग्नि: यो आमाशयमा रहने मुख्य पाचन अग्नि हो जसले खानालाई प्राथमिक रूपमा पचाउँछ।

भूतअग्नि: यो कलेजोमा रहने अग्नि हो जसले पञ्चमहाभूतका आधारमा खानालाई विभाजन गर्छ।

धातुअग्नि: यो विभिन्न तन्तुहरूमा रहने अग्नि हो जसले पोषक तत्वहरूलाई शरीरका सात धातुहरूमा रूपान्तरण गर्छ।

स्वस्थ अग्निले खानालाई राम्रोसँग पचाएर ओजस (जीवनी शक्ति) उत्पादन गर्छ, जबकि कमजोर अग्निले आम (विषाक्त पदार्थ) उत्पादन गर्छ जसले विभिन्न रोगहरूको कारण बन्छ।

खाना आवृत्ति पिरामिड र वैदिक सिद्धान्तहरू

खानाको आधुनिक आवृत्ति पिरामिडको विश्लेषणले खानाको ऊर्जा स्तर (मेगाहर्ट्जमा मापिएको) र स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभावको सम्बन्धलाई देखाउँछ। यो पिरामिडले वैदिक सिद्धान्तहरूसँग अचम्मको समानता देखाउँछ।

सूर्यको प्रकाश र चन्द्रमाको प्रकाश (सबैभन्दा माथि): यो वैदिक अवधारणा "प्राण" सँग मेल खान्छ। आयुर्वेदमा सूर्यको प्रकाशलाई जीवनी शक्तिको मुख्य स्रोत मानिएको छ। स्वस्थ मानिसको आवृत्ति ६२-७२ मेगाहर्ट्ज हुने देखाइएको छ, जुन प्राकृतिक अवस्थामा रहेको व्यक्तिको ऊर्जा स्तरलाई जनाउँछ।

सोम रस (दोस्रो तह): वेदमा सोम रसलाई अमृत मानिएको छ। यो तहमा ५२-३२० मेगाहर्ट्जको उच्च आवृत्ति देखाइएको छ। यहाँ बेरी, कागती, सुन्तला, आँवला जस्ता फलफूलहरू समावेश छन् जुन प्राकृतिक एन्टिअक्सिडेन्ट र विटामिन सीले भरपूर हुन्छन्।

तेस्रो तह (१७ मेगाहर्ट्ज): यहाँ फलफूल, नट्स, सुक्खा मेवाहरू र अप्रशोधित खानाहरू समावेश छन्। यी खानाहरूमा प्राकृतिक एन्जाइम, फाइबर र पोषक तत्वहरू जीवित अवस्थामा रहन्छन्।

चौथो तह (७ मेगाहर्ट्ज): यहाँ पकाएका तरकारीहरू, सलाद, सागपातहरू र उमालेका कन्दमूलहरू समावेश छन्। यी खानाहरूले अझै पनि राम्रो पोषण प्रदान गर्छन् तर केही एन्जाइमहरू नष्ट भएका हुन्छन्।

पाँचौं तह (शून्य मेगाहर्ट्ज): यहाँ अण्डा, दूध, दही, चिज जस्ता पशुजन्य उत्पादनहरू समावेश छन्। यी खानाहरूले कुनै सकारात्मक ऊर्जा प्रदान गर्दैनन् तर हानिकारक पनि छैनन्।

छैठौं तह (नकारात्मक मेगाहर्ट्ज): यहाँ मासु र मासुजन्य उत्पादनहरू समावेश छन्। यी खानाहरूले शरीरको ऊर्जा स्तर घटाउँछन् र विभिन्न रोगहरूको कारण बन्न सक्छन्।

वैदिक सिद्धान्तसँगको तुलना

आवृत्ति पिरामिडले आयुर्वेदका केही मुख्य सिद्धान्तहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्छ:

सात्विक, राजसिक र तामसिक खाना: आयुर्वेदमा खानालाई तीन गुणहरूमा विभाजन गरिएको छ [६]। सात्विक खाना (फलफूल, तरकारी, दाल) मन र शरीरलाई शान्त र स्वस्थ राख्छ। राजसिक खाना (मसालेदार, तेलयुक्त) उत्तेजना र गतिशीलता बढाउँछ। तामसिक खाना (मासु, मदिरा, बासी खाना) सुस्तता र अज्ञानता बढाउँछ।

प्राण वायुको अवधारणा: वेदमा प्राण वायुलाई जीवनी शक्तिको रूपमा वर्णन गरिएको छ। जीवित र ताजा खानाहरूमा प्राण वायु बढी हुन्छ, जबकि मृत र प्रशोधित खानाहरूमा प्राण वायु कम हुन्छ।

अहिंसाको सिद्धान्त: वैदिक परम्परामा अहिंसालाई सर्वोच्च धर्म मानिएको छ। मासाहारी खानाले हिंसाको ऊर्जा बोक्छ जसले व्यक्तिको मानसिक र आध्यात्मिक विकासमा बाधा पुर्‍याउँछ।

आधुनिक विज्ञान र वैदिक ज्ञानको मेल

आधुनिक पोषण विज्ञानले पनि यी सिद्धान्तहरूलाई समर्थन गर्छ। कच्चा फलफूल र तरकारीहरूमा एन्जाइम, एन्टिअक्सिडेन्ट र फाइटोन्यूट्रिएन्टहरू बढी हुन्छन्। प्रशोधित खानाहरूमा यी पोषक तत्वहरू नष्ट हुन्छन् र हानिकारक रसायनहरू थपिन्छन्। मासाहारी खानाले सेच्युरेटेड फ्याट, कोलेस्ट्रोल र विभिन्न हर्मोनहरूको मात्रा बढाउँछ जसले हृदय रोग, मधुमेह र क्यान्सरको जोखिम बढाउँछ [७]।

नेपालका परम्परागत उपचारात्मक खानाहरू र औषधीय वनस्पतिहरू

नेपालको भौगोलिक विविधता र औषधीय सम्पदा

नेपालको अनुपम भौगोलिक विविधताले यसलाई औषधीय वनस्पतिहरूको स्वर्ग बनाएको छ। तराईका उष्णकटिबंधीय वनदेखि हिमालका अल्पाइन क्षेत्रसम्म फैलिएको यो भूभागमा हजारौं प्रजातिका औषधीय बोटबिरुवाहरू पाइन्छन् [८]। यी वनस्पतिहरूको ज्ञान हाम्रा पुर्खाहरूले पुस्तादेखि पुस्तामा हस्तान्तरण गरेर आजसम्म जीवित राखेका छन्।

नेपालमा मुख्यतः तीन प्रकारका परम्परागत उपचार प्रणालीहरू प्रचलित छन्:

बैद्य परम्परा

बैद्य परम्परा मुख्यतः पश्चिमी नेपालको मध्य पहाडी क्षेत्रमा प्रचलित स्वदेशी उपचार प्रणाली हो [९]। यो परम्परामा स्थानीय जडीबुटीहरूको व्यापक प्रयोग गरिन्छ। बैद्यहरूले रोगीको नाडी हेरेर, मूत्र परीक्षण गरेर र लक्षणहरूको आधारमा उपचार गर्छन्। तिनीहरूले एकल जडीबुटी वा धेरै जडीबुटीहरूको मिश्रण प्रयोग गर्छन्।

आयुर्वेद परम्परा

आयुर्वेद नेपालमा व्यापक रूपमा प्रचलित छ र यो हिन्दू र बौद्ध दुवै परम्परासँग जोडिएको छ [१०]। नेपालका आयुर्वेदिक चिकित्सकहरूले शास्त्रीय आयुर्वेदका साथै स्थानीय जडीबुटीहरूको प्रयोग गर्छन्। तिनीहरूले त्रिदोष सिद्धान्तका आधारमा रोग निदान र उपचार गर्छन्।

अम्ची परम्परा

अम्ची परम्परा तिब्बती चिकित्सा प्रणाली हो जुन नेपालका उच्च हिमाली क्षेत्रहरूमा प्रचलित छ [११]। यो परम्परामा गुरु-शिष्य परम्परामार्फत ज्ञान हस्तान्तरण हुन्छ। अम्चीहरूले हिमाली जडीबुटीहरूको विशेष ज्ञान राख्छन् र तिनीहरूको उपचार विधि अत्यन्त प्रभावकारी मानिन्छ।

मुख्य नेपाली औषधीय वनस्पतिहरू र तिनीहरूका गुणहरू

यार्सागुम्बा (Cordyceps sinensis)

यार्सागुम्बा हिमालका उच्च क्षेत्रहरूमा पाइने अनमोल फंगस हो जसलाई "हिमालयन भायाग्रा" भनिन्छ [१२]। यसमा निम्नलिखित गुणहरू छन्:

• कामशक्ति वर्धक: यसले यौन हर्मोनहरूको स्राव बढाउँछ र यौन शक्ति बृद्धि गर्छ।

• ऊर्जा वर्धक: यसले शरीरको ATP उत्पादन बढाएर ऊर्जा स्तर बृद्धि गर्छ।

• प्रतिरक्षा प्रणाली सुदृढीकरण: यसमा भएका बीटा-ग्लुकानहरूले प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउँछन्।

• श्वासप्रश्वास सुधार: यसले फोक्सोको कार्यक्षमता बढाउँछ र दमको उपचार गर्छ।

परम्परागत प्रयोग विधि: यार्सागुम्बालाई घिउ वा दूधसँग मिसाएर टनिकको रूपमा सेवन गरिन्छ।

अश्वगन्धा (Withania somnifera)

अश्वगन्धा एक शक्तिशाली एडाप्टोजेनिक जडीबुटी हो जसले तनावको विरुद्धमा लड्छ [१३]। यसका मुख्य गुणहरू:

• तनाव निवारक: यसले कोर्टिसोल हर्मोनको स्तर घटाएर तनाव कम गर्छ।

• निद्रा सुधारक: यसले सेरोटोनिन र मेलाटोनिनको स्राव बढाएर गहिरो निद्रा ल्याउँछ।

• मांसपेशी निर्माणकारी: यसले टेस्टोस्टेरोन हर्मोन बढाएर मांसपेशी निर्माणमा सहयोग गर्छ।

• मानसिक स्पष्टता: यसले न्यूरोट्रान्समिटरहरूको सन्तुलन मिलाएर मानसिक स्पष्टता बढाउँछ।

परम्परागत प्रयोग विधि: अश्वगन्धाको चूर्णलाई दूध वा पानीसँग मिसाएर दिनमा दुई पटक सेवन गरिन्छ।

तुलसी (Ocimum tenuiflorum)

तुलसीलाई "जडीबुटीहरूको रानी" भनिन्छ र यो नेपालका घरघरमा पाइन्छ [१४]। यसका अनगिन्ती फाइदाहरू छन्:

• श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्याहरू: तुलसीमा भएका युजेनोल र कार्भाक्रोलले खोकी, जुकाम र दमको उपचार गर्छ।

• प्रतिरक्षा प्रणाली सुदृढीकरण: यसमा भएका एन्टिअक्सिडेन्टहरूले संक्रमणको विरुद्धमा लड्छन्।

• तनाव निवारक: तुलसीले एडाप्टोजेनिक गुणहरूका कारण तनाव कम गर्छ।

• मधुमेह नियन्त्रण: यसले रगतमा चिनीको स्तर नियन्त्रण गर्छ।

परम्परागत प्रयोग विधि: तुलसीका पातहरूलाई चियामा हालेर वा काँचै चपाएर सेवन गरिन्छ।

गुर्जो वा गिलोय (Tinospora cordifolia)

गुर्जो वा गिलोयलाई "अमृता" भनिन्छ किनभने यसले जीवनी शक्ति बढाउँछ [१५]। यसका मुख्य गुणहरू:

• ज्वरो निवारक: गिलोयमा भएका एल्कालोइडहरूले सबै प्रकारका ज्वरोको उपचार गर्छ।

• प्रतिरक्षा प्रणाली सुदृढीकरण: यसले मैक्रोफेज र न्यूट्रोफिलहरूको गतिविधि बढाउँछ।

• पाचन सुधार: यसले पेटका समस्याहरू जस्तै एसिडिटी, कब्जियत र पेट दुखाइको उपचार गर्छ।

• मधुमेह नियन्त्रण: यसले इन्सुलिनको संवेदनशीलता बढाउँछ।

परम्परागत प्रयोग विधि: गुर्जो वा गिलोयको डाँठलाई पानीमा उमालेर काढा बनाएर सेवन गरिन्छ।

सर्पगन्धा (Rauvolfia serpentina)

सर्पगन्धा उच्च रक्तचाप र मानसिक रोगहरूको उपचारमा प्रयोग हुने महत्वपूर्ण जडीबुटी हो [१६]। यसका गुणहरू:

• रक्तचाप नियन्त्रण: यसमा भएको रेसर्पाइनले रक्तचाप घटाउँछ।

• मानसिक शान्ति: यसले न्यूरोट्रान्समिटरहरूको सन्तुलन मिलाएर मानसिक शान्ति ल्याउँछ।

• निद्रा सुधार: यसले प्राकृतिक निद्रा ल्याउने गुण छ।

• चिन्ता निवारक: यसले चिन्ता र डिप्रेसनको उपचार गर्छ।

परम्परागत प्रयोग विधि: सर्पगन्धाको जराको चूर्णलाई दूधसँग मिसाएर सेवन गरिन्छ।

नेपाली खानामा प्रयोग हुने मसलाहरूका औषधीय गुणहरू

वेसार वा हलेदो वा हल्दी (Curcuma longa)

वेसार नेपाली भान्सामा अत्यावश्यक मसला हो जसमा शक्तिशाली औषधीय गुणहरू छन् [१७]:

• सूजन निवारक: कर्क्यूमिनले शरीरका सूजनहरू घटाउँछ।

• एन्टिअक्सिडेन्ट: यसले फ्री र्‍याडिकलहरूको विरुद्धमा लड्छ।

• कलेजो सुरक्षा: यसले कलेजोलाई विषाक्त पदार्थहरूबाट जोगाउँछ।

• घाउ निको पार्ने: यसले छालाका घाउहरू छिटो निको पार्छ।

अदुवा (Zingiber officinale)

अदुवा पाचन सुधार गर्ने र सूजन घटाउने प्रमुख मसला हो [१८]:

• पाचन सुधार: जिन्जेरोलले पाचन रस बढाउँछ।

• वाकवाकी रोक्ने: यसले गर्भावस्था र यात्राको वाकवाकी रोक्छ।

• जोर्नी दुखाइ: यसले आर्थराइटिसको दुखाइ घटाउँछ।

• प्रतिरक्षा बृद्धि: यसले संक्रमणको विरुद्धमा लड्छ।

लसुन (Allium sativum)

लसुन हृदय स्वास्थ्यका लागि अत्यन्त फाइदाजनक छ [१९]:

• कोलेस्ट्रोल घटाउने: एलिसिनले नराम्रो कोलेस्ट्रोल घटाउँछ।

• रक्तचाप नियन्त्रण: यसले रक्तनलीहरूलाई फैलाउँछ।

• संक्रमण रोधी: यसमा प्राकृतिक एन्टिबायोटिक गुण छ।

• क्यान्सर रोधी: यसले केही प्रकारका क्यान्सरको जोखिम घटाउँछ।

परम्परागत नेपाली खाना संयोजन र तिनीहरूका स्वास्थ्य लाभहरू

दाल-भात-तरकारी: सम्पूर्ण पोषणको आधार

नेपालको मुख्य खाना दाल-भात-तरकारीले पूर्ण पोषणको उत्कृष्ट उदाहरण प्रस्तुत गर्छ [२०]। यो संयोजनले निम्नलिखित फाइदाहरू प्रदान गर्छ:

प्रोटिन पूर्णता: दाल र भातको संयोजनले सबै आवश्यक एमिनो एसिडहरू प्रदान गर्छ। दालमा लाइसिन प्रशस्त हुन्छ तर मेथियोनिन कम हुन्छ, जबकि भातमा मेथियोनिन प्रशस्त हुन्छ तर लाइसिन कम हुन्छ। यी दुवैको संयोजनले सम्पूर्ण प्रोटिन बनाउँछ।

फाइबरको प्रशस्तता: दाल र तरकारीमा भएको फाइबरले पाचन सुधार गर्छ, कब्जियत रोक्छ र रगतमा चिनीको स्तर नियन्त्रण गर्छ।

विटामिन र खनिज: तरकारीहरूले विटामिन ए, सी, के र फोलिक एसिड प्रदान गर्छन्। दालले आइरन, जिंक र म्याग्नेसियम प्रदान गर्छ।

घिउ र मह: आयुर्वेदिक अमृत

नेपाली परम्परामा घिउ र महलाई अमृत मानिएको छ [२१]। यी दुवैका अनगिन्ती फाइदाहरू छन्:

घिउका फाइदाहरू:

• बुद्धि वर्धक: घिउमा भएका ओमेगा-३ फ्याटी एसिडहरूले दिमागको विकास गर्छ।

• पाचन सुधारक: घिउले पाचन अग्नि बढाउँछ र भिटामिन ए, डी, ई, के को अवशोषण बढाउँछ।

• जोर्नी स्नेहन: घिउले जोर्नीहरूलाई लायालोपन, लचिलोपन प्रदान गर्छ।

• छाला स्वास्थ्य: घिउले छालालाई मुलायम र चम्किलो बनाउँछ।

महका फाइदाहरू:

• प्राकृतिक एन्टिबायोटिक: महमा हाइड्रोजन पेरोक्साइड हुन्छ जसले ब्याक्टेरिया मार्छ।

• ऊर्जा प्रदायक: महमा भएका प्राकृतिक चिनीहरूले तुरुन्त ऊर्जा प्रदान गर्छ।

• खोकी निवारक: महले घाँटीको सूजन घटाउँछ र खोकी शान्त पार्छ।

• घाउ निको पार्ने: महले घाउहरूलाई संक्रमणबाट जोगाउँछ र छिटो निको पार्छ।

दही-चिउरा: प्रोबायोटिकको स्रोत

दही-चिउराको संयोजन नेपालमा अत्यन्त लोकप्रिय छ र यसका धेरै स्वास्थ्य लाभहरू छन् [२२]:

• प्रोबायोटिक ब्याक्टेरिया: दहीमा भएका ल्याक्टोब्यासिलसहरूले आन्द्राको स्वास्थ्य सुधार गर्छ।

• पाचन सुधार: यसले पेटका हानिकारक ब्याक्टेरियाहरूलाई नियन्त्रण गर्छ।

• प्रतिरक्षा बृद्धि: आन्द्राको स्वस्थ माइक्रोबायोमले समग्र प्रतिरक्षा प्रणाली सुदृढ बनाउँछ।

• हड्डी स्वास्थ्य: दहीमा भएको क्यालसियमले हड्डीहरूलाई बलियो बनाउँछ।

गुन्द्रुक र सिन्की: फरमेन्ट  गरिएको (किण्वित) सुपरफूड

गुन्द्रुक र सिन्की नेपालका परम्परागत फरमेन्ट  गरिएको (किण्वित) खानाहरू हुन् जसमा अनुपम पोषण छ [२३]:

गुन्द्रुकका फाइदाहरू:

• भिटामिन सी: किण्वन प्रक्रियाले भिटामिन सी को मात्रा बढाउँछ।

• प्रोबायोटिक: यसमा लाभदायक ब्याक्टेरियाहरू हुन्छन्।

• एन्टिअक्सिडेन्ट: किण्वनले एन्टिअक्सिडेन्ट गुणहरू बढाउँछ।

• पाचन सुधार: यसले पेटको स्वास्थ्य सुधार गर्छ।

सिन्कीका फाइदाहरू:

• प्रोटिन: सिन्कीमा उच्च गुणस्तरको प्रोटिन हुन्छ।

• फाइबर: यसमा प्रशस्त फाइबर हुन्छ।

• खनिज: आइरन, जिंक र म्याग्नेसियम प्रशस्त हुन्छ।

आधुनिक वैज्ञानिक अनुसन्धान र वैदिक ज्ञानको पुष्टि

आधुनिक वैज्ञानिक शब्द न्यूट्रिजेनोमिक्स (Nutrigenomics) भन्नाले मानिसको जीन (gene) अनुसार उसको शरीरमा खानेकुराको असर के कस्तो हुन्छ भन्ने अध्ययनलाई जनाउँछ । यसमा व्यक्तिगत रुपमा डाइट राख्दा स्वास्थ्यमा कस्तो असर पर्छ भन्ने बुझिन्छ, जस्तै– कोहीलाई दूध राम्रो नलाग्नु या कोहीले कार्ब सबैभन्दा राम्रो पचाउनु । अर्कोतर्फ, क्रोनोन्यूट्रिशन (Chrononutrition) भन्नाले शरीरको आन्तरिक घडी (circadian rhythm) अनुसार कहिले–कुन समयमा खाना खानु उपयुक्त हुन्छ भन्ने अध्ययन हो । उदाहरण स्वरूप, बिहान क्यालोरी बढी लिने र राति थोरै खाने गर्दा, शरीरको मेटाबोलिज्म र स्वास्थ्य उन्नत हुने देखिन्छ । यसरी, न्यूट्रिजेनोमिक्स (Nutrigenomics) ले कुन आहार कस्को लागि उपयोगी भन्ने सुझाउँछ भने क्रोनोन्यूट्रिशन (Chrononutrition) ले कुन समयमा कुन आहार उपयुक्त हुन्छ भनेर मार्गदर्शन गर्छ।

आधुनिक न्यूट्रिजेनोमिक्स विज्ञानले आयुर्वेदको व्यक्तिगत संविधान (प्रकृति) को सिद्धान्तलाई समर्थन गर्छ [२४]। यसले देखाएको छ कि विभिन्न व्यक्तिहरूमा आनुवंशिक भिन्नताका कारण एउटै खानाले फरक प्रभाव पार्छ। आयुर्वेदले हजारौं वर्ष अगाडि नै यो कुरालाई त्रिदोष सिद्धान्तमार्फत व्याख्या गरेको थियो।

क्रोनोन्यूट्रिशन र आयुर्वेदिक समय सिद्धान्त

आधुनिक क्रोनोन्यूट्रिशन अनुसन्धानले देखाएको छ कि दिनको विभिन्न समयमा खानाको पाचन र मेटाबोलिजम फरक हुन्छ [२५]। आयुर्वेदमा यो कुरालाई "काल" को सिद्धान्तमार्फत व्याख्या गरिएको छ। बिहान कफको समय, दिउँसो पित्तको समय र साँझ वातको समय हुन्छ भन्ने आयुर्वेदिक सिद्धान्त आधुनिक सर्कैडियन रिदम अनुसन्धानसँग मेल खान्छ।

माइक्रोबायोम अनुसन्धान र आयुर्वेदिक अग्नि सिद्धान्त

आधुनिक माइक्रोबायोम अनुसन्धानले देखाएको छ कि आन्द्राका ब्याक्टेरियाहरूले हाम्रो स्वास्थ्यमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् [२६]। आयुर्वेदको अग्नि सिद्धान्तले यो कुरालाई हजारौं वर्ष अगाडि नै व्याख्या गरेको थियो। स्वस्थ अग्निले सम ब्याक्टेरिया र कमजोर अग्निले विषम ब्याक्टेरियाको वृद्धि गर्छ भन्ने आयुर्वेदिक मान्यता आधुनिक अनुसन्धानले पुष्टि गरेको छ।

एपिजेनेटिक्स र आयुर्वेदिक संस्कार सिद्धान्त

आधुनिक वैज्ञानिक शब्द एपिजेनेटिक्स (Epigenetics) भन्नाले जीन (gene) को अनुक्रम नफेरिकन वातावरण, जीवनशैली वा अन्य बाह्य कारकका कारण जीनको अभिव्यक्तिमा (gene expression) हुने परिवर्तनहरूको अध्ययनलाई जनाउँछ । यसको अर्थ, डीएनए (DNA) मा कुनै परिवर्तन नगरी, बाह्य कुराले जीन चालू या बन्द गर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, एउटै परिवारका जूम्ल्याहा (identical twins) को डीएनए एउटै होला तर तिनीहरूले फरक आहार (diet), तनाव (stress), या वातावरण (environment) पाएमा उनीहरूमा रोगको जोखिम, तौल, र स्वभावमा फरक देखिन सक्छ। त्यसैले, धूमपान, पौष्टिक आहार, वा तनावका कारण हुने प्रभावहरू एपिजेनेटिक्स (epigenetics) बाट बुझ्न सकिन्छ ।

एपिजेनेटिक्स अनुसन्धानले देखाएको छ कि खानाले जीनको अभिव्यक्तिमा प्रभाव पार्छ [२७]। आयुर्वेदको संस्कार सिद्धान्तले यो कुरालाई "संस्कारानुवर्तते गुणाः" (गुणहरू संस्कारलाई पछ्याउँछन्) भनेर व्याख्या गरेको छ। खानाको तयारी विधि, खाने समय र मानसिक अवस्थाले खानाको गुणहरूमा प्रभाव पार्छ भन्ने आयुर्वेदिक सिद्धान्त आधुनिक विज्ञानले समर्थन गर्छ।

फाइटोकेमिकल अनुसन्धान र आयुर्वेदिक द्रव्यगुण शास्त्र

आधुनिक फाइटोकेमिकल अनुसन्धानले आयुर्वेदिक द्रव्यगुण शास्त्रको वैज्ञानिक आधारलाई प्रमाणित गरेको छ [२८]। जस्तै:

• वेसरमा कर्क्यूमिन: सूजन निवारक र एन्टिअक्सिडेन्ट गुण

• अदुवामा जिन्जेरोल: पाचन सुधारक र सूजन निवारक गुण

• लसुनमा एलिसिन: एन्टिमाइक्रोबियल र हृदय सुरक्षात्मक गुण

• तुलसीमा युजेनोल: श्वासप्रश्वास सुधारक र तनाव निवारक गुण

यी सबै आधुनिक खोजहरूले आयुर्वेदिक ज्ञानको वैज्ञानिक आधारलाई पुष्टि गर्छन्।

आधुनिक जीवनशैलीमा वैदिक खाना सिद्धान्तहरूको प्रयोग

दैनिक जीवनमा आयुर्वेदिक खाना सिद्धान्तहरूको प्रयोग

बिहानको खाना (कफ काल: ६ बजेदेखि १० बजेसम्म) : बिहानको समयमा कफ दोषको प्रधानता हुन्छ, त्यसैले यस समयमा हल्का, न्यानो र पाचन गर्न सजिलो खाना खानुपर्छ [२९]:

• उत्तम विकल्पहरू: दलिया, ओट्स, फलफूल, नट्स, हर्बल चिया

• उत्तम नहुने खानाहरू: भारी, चिसो र तेलयुक्त खाना

• मसलाहरू: अदुवा, दालचिनी, इलायची जस्ता न्यानो मसलाहरू प्रयोग गर्नुपर्छ

दिउँसोको खाना (पित्त काल: १० बजेदेखि २ बजेसम्म) : दिउँसोको समयमा पित्त दोषको प्रधानता हुन्छ र यो पाचन शक्ति सबैभन्दा बलियो हुने समय हो [३०]:

• मुख्य खाना: यो समयमा दिनको सबैभन्दा आधिक मात्रामा खाना खानुपर्छ

• उत्तम विकल्पहरू: दाल-भात-तरकारी, रोटी, सलाद

• पानीको मात्रा: खानाको १ घण्टा अगाडि र पछाडि पानी पिउनुपर्छ, खाना खाँदा कम पानी पिउनुपर्छ

साँझको खाना (वात काल: २ बजेदेखि ६ बजेसम्म) : साँझको समयमा वात दोषको प्रधानता हुन्छ, त्यसैले हल्का र सजिलै पचने खाना खानुपर्छ [३१]:

• उत्तम विकल्पहरू: सूप, दलिया, उमालेका तरकारी, हर्बल चिया

• उत्तम नहुने खानाहरू: भारी, मासाहारी र ढिलो पचने खाना

• समय: सुत्नुभन्दा कम्तीमा ३ घण्टा अगाडि खाना खानुपर्छ

ऋतु अनुसार खाना छनोट

वसन्त ऋतु (चैत-बैशाख) : वसन्त ऋतुमा कफ दोष बढ्छ, त्यसैले कफ घटाउने खानाहरू खानुपर्छ [३२]:

• उत्तम खानाहरू: तितो र तुरो स्वादका तरकारी, हल्का र न्यानो खाना

• मसलाहरू: वेसार, धनिया, जीरा, मेथी

• उत्तम नहुने खानाहरू: भारी, चिसो, मिठो र तेलयुक्त खाना

गर्मी ऋतु (जेठ-असार): गर्मी ऋतुमा पित्त दोष बढ्छ, त्यसैले पित्त शान्त पार्ने खानाहरू खानुपर्छ [३३]:

• उत्तम खानाहरू: मिठो, तितो र तुरो स्वादका खाना, चिसो र रसिलो फलफूल

• पेय पदार्थ: नरिवलको पानी, लस्सी, ताजा फलफूलको रस

• बेग्नुपर्ने: तातो, तिखो, अमिलो र नुनिलो खाना

वर्षा ऋतु (साउन-भदौ): वर्षा ऋतुमा पाचन शक्ति कमजोर हुन्छ र वात दोष बढ्छ [३४]:

• उत्तम खानाहरू: न्यानो, हल्का र सजिलै पचने खाना

• मसलाहरू: अदुवा, लसुन, हिङ, जीरा

• उत्तम नहुने खानाहरू: चिसो, कच्चा र भारी खाना

शरद ऋतु (असोज-कार्तिक): शरद ऋतुमा पित्त दोष बढेको हुन्छ, त्यसैले पित्त शान्त पार्ने खानाहरू खानुपर्छ [३५]:

• उत्तम खानाहरू: मिठो र तुरो स्वादका खाना, घिउ र तेलको मध्यम प्रयोग

• फलफूल: स्याउ, नाशपाती, अनार

• उत्तम नहुने खानाहरू: पिरो र अमिलो खाना

हिउँद ऋतु (मंसिर-फागुन): हिउँद ऋतुमा वात दोष बढ्छ र पाचन शक्ति बलियो हुन्छ [३६]:

• उत्तम खानाहरू: न्यानो, तेलयुक्त र पौष्टिक खाना

• मसलाहरू: अदुवा, दालचिनी, लौंग, इलायची

• घिउ र तेल: बढी मात्रामा प्रयोग गर्न सकिन्छ

व्यक्तिगत संविधान अनुसार खाना छनोट

वात प्रकृति भएका व्यक्तिहरूका लागि

वात प्रकृति भएका व्यक्तिहरू सामान्यतया पातला, चिसो हात-खुट्टा भएका र चिन्तित प्रकृतिका हुन्छन् [३७]:

• उत्तम खानाहरू: न्यानो, तेलयुक्त, मिठो र नुनिलो खाना

• नियमित खाना: समयमा र नियमित अन्तरालमा खाना खानुपर्छ

• बच्नु पर्ने खाना: चिसो, सुक्खा, तितो र तुरो खाना

पित्त प्रकृति भएका व्यक्तिहरूका लागि

पित्त प्रकृति भएका व्यक्तिहरू सामान्यतया मध्यम कदका, न्यानो शरीर भएका र तीक्ष्ण बुद्धि भएका हुन्छन् [३८]:

• उत्तम खानाहरू: चिसो, मिठो, तितो र तुरो खाना

• पानी: प्रशस्त मात्रामा चिसो पानी पिउनुपर्छ

• बच्नु पर्ने खाना: तातो, तिखो, अमिलो र नुनिलो खाना

कफ प्रकृति भएका व्यक्तिहरूका लागि

कफ प्रकृति भएका व्यक्तिहरू सामान्यतया ठूला कदका, बलियो र शान्त प्रकृतिका हुन्छन् [३९]:

• उत्तम खानाहरू: न्यानो, हल्का, तिखो र तितो खाना

• व्यायाम: खाना खानुअघि हल्का व्यायाम गर्नुपर्छ

• बे बच्नु पर्ने खाना: चिसो, भारी, मिठो र तेलयुक्त खाना

आधुनिक चुनौतीहरू र समाधानका उपायहरू

परम्परागत ज्ञानको संरक्षणमा आउने समस्याहरू

शहरीकरण र जीवनशैली परिवर्तन

आधुनिक शहरी जीवनशैलीले परम्परागत खाना संस्कृतिमा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ [४०]। फास्ट फूड, प्रशोधित खाना र अनियमित खाना खाने बानीले मानिसहरूलाई परम्परागत स्वस्थ खानाबाट टाढा लैजाइरहेको छ।

समाधानका उपायहरू:

• घरमा परम्परागत खाना पकाउने संस्कृतिलाई जीवित राख्नुपर्छ

• बच्चाहरूलाई सानैदेखि परम्परागत खानाको बानी बसाल्नुपर्छ

• कार्यक्षेत्रमा स्वस्थ खानाका विकल्पहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ

जलवायु परिवर्तन र जैविक विविधताको क्षति

जलवायु परिवर्तनका कारण धेरै औषधीय वनस्पतिहरू लोप हुने खतरामा छन् [४१]। हिमालका उच्च क्षेत्रमा पाइने दुर्लभ जडीबुटीहरू विशेष गरेर खतरामा छन्।

संरक्षणका उपायहरू:

• औषधीय वनस्पतिहरूको वैज्ञानिक खेती गर्नुपर्छ

• बीउ बैंक स्थापना गरेर दुर्लभ प्रजातिहरूको संरक्षण गर्नुपर्छ

• स्थानीय समुदायहरूलाई संरक्षणमा सहभागी गराउनुपर्छ

ज्ञान हस्तान्तरणमा कमी

आजको नयाँ पुस्ता पुरानो पुस्ताले आर्जन गरेका व्यवहारिक जानकारीहरू विना यात्रा गरिरहेका छन् [४२]। युवाहरूमा परम्परागत ज्ञानप्रति चासो घट्दै गइरहेको छ। आजको नयाँ पुस्ताको खाद्य र स्वस्थ सम्बन्धका खोज पुरानो पुस्ताले आर्जन गरेका व्यवहारिक जानकारीहरू (ज्ञान) को हस्तान्तरण बिना अघि बढिरहेको हुँदा खाना र ओखतिय खाद्यको  बारे सामाजिक सञ्जाल र सञ्चार माध्यममा कतिपय नामको अघि डाक्टर लेखक लेखिएर आउने सल्लाहहरू न त व्यवहारिक हुने न तिनीहरूको सल्लाह मान्दा सल्लाह मान्ने लाई जीवनमा कुनै सकारात्मक उन्नति अनुभूति गर्ने अवसर मिल्ने नै गरेको छ। ती सल्लाह कागजी भुईँफुट्टा सल्लाहमा सीमित हुने गरेको घटना हाम्रो समाजमा अत्यधिक हुन थालेको छ।

समाधानका उपायहरू:

• परम्परागत ज्ञानलाई डिजिटल रूपमा संरक्षण गर्नुपर्छ

• विद्यालयहरूमा परम्परागत चिकित्सा र खाना संस्कृतिको पाठ्यक्रम समावेश गर्नुपर्छ

• वृद्ध जानकारहरूसँग युवाहरूको अन्तरक्रिया बढाउनुपर्छ

आधुनिक अनुसन्धान र परम्परागत ज्ञानको एकीकरण

परम्परागत ज्ञानलाई आधुनिक वैज्ञानिक विधिहरूबाट प्रमाणित गर्न आवश्यक छ [४३]। यसले परम्परागत ज्ञानको विश्वसनीयता बढाउनेछ र आधुनिक चिकित्सा प्रणालीमा यसको स्वीकार्यता बढ्नेछ।

आवश्यक कार्यहरू:

• नेपाली औषधीय वनस्पतिहरूको फाइटोकेमिकल विश्लेषण

• क्लिनिकल ट्रायलमार्फत प्रभावकारिता परीक्षण

• सुरक्षा अध्ययन र मात्रा निर्धारण

एकीकृत चिकित्सा प्रणाली

आधुनिक चिकित्सा र परम्परागत चिकित्साको एकीकरणले बेहतर स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्न सक्छ [४४]। यसले रोगको रोकथाम र उपचार दुवैमा फाइदा पुर्‍याउनेछ।

कार्यान्वयनका तरिकाहरू:

• अस्पतालहरूमा एकीकृत चिकित्सा विभाग स्थापना

• डाक्टरहरूलाई परम्परागत चिकित्साको तालिम

• बिरामीहरूलाई दुवै प्रणालीको फाइदाबारे जानकारी

सिफारिसहरू र भविष्यका दिशाहरू

व्यक्तिगत स्तरमा गर्नुपर्ने कार्यहरू

दैनिक जीवनमा आयुर्वेदिक सिद्धान्तहरूको प्रयोग:

१. नियमित दिनचर्या: प्रत्येक दिन एउटै समयमा उठ्ने, खाने र सुत्ने बानी बसाल्नुपर्छ।

२. ऋतु अनुसार खाना: मौसम अनुसार खानाको छनोट गर्नुपर्छ।

३. स्थानीय र जैविक खाना: सकेसम्म स्थानीय र जैविक खाना खानुपर्छ।

४. मानसिक शान्ति: खाना खाँदा मानसिक शान्तिमा रहनुपर्छ।

परम्परागत जडीबुटीहरूको प्रयोग

१. दैनिक प्रयोग: तुलसी, अदुवा, लसुन, वेसार जस्ता जडीबुटीहरूको दैनिक प्रयोग गर्नुपर्छ।

२. घरेलु उपचार: साना-तिना रोगहरूका लागि घरेलु उपचार प्रयोग गर्नुपर्छ।

३. रोकथाम: रोग लागेपछि उपचार गर्नुभन्दा रोकथाममा ध्यान दिनुपर्छ।

सामुदायिक स्तरमा गर्नुपर्ने कार्यहरू

ज्ञान संरक्षण र हस्तान्तरण

१. वृद्ध जानकारहरूको सम्मान: समुदायका वृद्ध जानकारहरूको ज्ञानलाई सम्मान गर्नुपर्छ र तिनीहरूबाट सिक्नुपर्छ।

२. युवा तालिम कार्यक्रम: युवाहरूका लागि परम्परागत ज्ञानको तालिम कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ।

३. सामुदायिक बगैंचा: औषधीय वनस्पतिहरूको सामुदायिक बगैंचा स्थापना गर्नुपर्छ।

स्थानीय उत्पादन र बजारीकरण

१. जैविक खेती: रासायनिक मलको सट्टा जैविक मलको प्रयोग गर्नुपर्छ।

२. मूल्य संवर्धन: कच्चा पदार्थको सट्टा प्रशोधित उत्पादनहरू बनाउनुपर्छ।

३. सहकारी संस्था: किसानहरूको सहकारी संस्था गठन गरेर सामूहिक रूपमा काम गर्नुपर्छ।

राष्ट्रिय स्तरमा गर्नुपर्ने कार्यहरू

नीति निर्माण

१. राष्ट्रिय नीति: परम्परागत चिकित्सा र खाना संस्कृतिको संरक्षणका लागि राष्ट्रिय नीति बनाउनुपर्छ।

२. कानुनी संरक्षण: औषधीय वनस्पतिहरूको कानुनी संरक्षणको व्यवस्था गर्नुपर्छ।

३. अनुसन्धान बजेट: परम्परागत चिकित्साको अनुसन्धानका लागि पर्याप्त बजेट विनियोजन गर्नुपर्छ।

शिक्षा प्रणालीमा एकीकरण

१. पाठ्यक्रम समावेश: विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मका पाठ्यक्रममा परम्परागत ज्ञानलाई समावेश गर्नुपर्छ।

२. अनुसन्धान केन्द्र: परम्परागत चिकित्साको अनुसन्धान केन्द्रहरू स्थापना गर्नुपर्छ।

३. छात्रवृत्ति: यस क्षेत्रमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरूका लागि छात्रवृत्तिको व्यवस्था गर्नुपर्छ।

निष्कर्ष

मानिसमा खाना र स्वास्थ्यको सम्बन्ध केवल पोषणको कुरा मात्र नभएर जीवनको समग्र गुणस्तरसँग जोडिएको विषय हो। वैदिक विज्ञानले हजारौं वर्ष अगाडि नै यो गहिरो सत्यलाई बुझेको थियो र आयुर्वेदको रूपमा एक सम्पूर्ण जीवन विज्ञान विकास गरेको थियो। आजको आधुनिक विज्ञानले पनि यी प्राचीन सिद्धान्तहरूको सत्यतालाई प्रमाणित गरिरहेको छ।

नेपालको भौगोलिक विविधताले यसलाई औषधीय वनस्पतिहरूको अनुपम भण्डार बनाएको छ। हाम्रा पुर्खाहरूले विकास गरेका बैद्य, आयुर्वेद र अम्ची परम्पराहरूमा यी वनस्पतिहरूको व्यापक प्रयोग छ। यार्सागुम्बा, अश्वगन्धा, तुलसी, गिलोय जस्ता औषधीय वनस्पतिहरूका साथै हल्दी, अदुवा, लसुन जस्ता दैनिक प्रयोगमा आउने मसलाहरूमा अनगिन्ती स्वास्थ्य लाभहरू छन्।

परम्परागत नेपाली खाना संयोजनहरू जस्तै दाल-भात-तरकारी, घिउ-मह, दही-चिउरा, गुन्द्रुक-सिन्कीले पूर्ण पोषण प्रदान गर्छन् र विभिन्न रोगहरूको रोकथाम गर्छन्। यी खानाहरूमा प्रोटिन, कार्बोहाइड्रेट, फ्याट, भिटामिन, खनिज र फाइबरको सन्तुलित मिश्रण हुन्छ।

आधुनिक अनुसन्धानहरू जस्तै न्यूट्रिजेनोमिक्स, क्रोनोन्यूट्रिशन, माइक्रोबायोम र एपिजेनेटिक्सले आयुर्वेदिक सिद्धान्तहरूको वैज्ञानिक आधारलाई पुष्टि गरेका छन्। व्यक्तिगत संविधान अनुसार खाना छनोट, समय अनुसार खाना सेवन, पाचन अग्निको महत्व र खानाको गुणस्तरले स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभाव जस्ता आयुर्वेदिक अवधारणाहरू आधुनिक विज्ञानसँग पूर्ण रूपमा मेल खान्छन्।

तर आधुनिक जीवनशैली, शहरीकरण, जलवायु परिवर्तन र ज्ञान हस्तान्तरणमा कमीले यो अमूल्य सम्पदालाई खतरामा पारेको छ। यसको संरक्षण र संवर्धनका लागि व्यक्तिगत, सामुदायिक र राष्ट्रिय स्तरमा ठोस कार्यहरू गर्नुपर्छ।

व्यक्तिगत स्तरमा हामीले दैनिक जीवनमा आयुर्वेदिक सिद्धान्तहरूको प्रयोग गर्नुपर्छ, परम्परागत जडीबुटीहरूको प्रयोग गर्नुपर्छ र स्वस्थ खाना संस्कृतिलाई जीवित राख्नुपर्छ। सामुदायिक स्तरमा ज्ञान संरक्षण र हस्तान्तरण, स्थानीय उत्पादन र बजारीकरणमा ध्यान दिनुपर्छ। राष्ट्रिय स्तरमा उपयुक्त नीति निर्माण र शिक्षा प्रणालीमा एकीकरण गर्नुपर्छ।

यदि हामीले यी सबै कार्यहरू समन्वयित रूपमा गर्न सक्यौं भने नेपाल विश्वमा परम्परागत चिकित्सा र स्वस्थ जीवनशैलीको अग्रणी देशको रूपमा स्थापित हुन सक्छ। हाम्रो यो अनमोल सम्पदाले न केवल नेपालीहरूलाई बल्कि सम्पूर्ण विश्वलाई स्वस्थ र खुशी जीवन जिउन मद्दत गर्न सक्छ।

अन्तमा, "सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः" (सबै सुखी होऊन्, सबै निरोगी होऊन्) भन्ने वैदिक मन्त्रको भावनालाई साकार पार्न हामी सबैले मिलेर काम गर्नुपर्छ। खाना केवल पेट भर्ने साधन मात्र नभएर जीवनी शक्ति, मानसिक शान्ति र आध्यात्मिक उन्नतिको माध्यम हो भन्ने कुरालाई बुझेर त्यस अनुसार आचरण गर्नुपर्छ।

सन्दर्भ सूची

[१] Sharma, H., & Chandola, H. M. (2011). Prameha in Ayurveda: correlation with obesity, metabolic syndrome, and diabetes mellitus. Part 1—etiology, classification, and pathogenesis. Journal of Alternative & Complementary Medicine, 17(6), 491-496. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4815005/

[२] Patwardhan, B., Warude, D., Pushpangadan, P., & Bhatt, N. (2005). Ayurveda and traditional Chinese medicine: a comparative overview. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2(4), 465-473.

[३] Lad, V. (2002). Textbook of Ayurveda: Fundamental Principles of Ayurveda. The Ayurvedic Press.

[४] Pole, S. (2013). Ayurvedic Medicine: The Principles of Traditional Practice. Singing Dragon.

[५] Frawley, D. (2000). Ayurvedic Healing: A Comprehensive Guide. Lotus Press.

[६] Ranade, S., Deshpande, A., & Chobhe, S. (2004). A Textbook of Kayachikitsa. Proficient Publishing House.

[७] World Health Organization. (2018). Healthy diet. WHO Fact Sheet. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/healthy-diet

[८] Kunwar, R. M., & Bussmann, R. W. (2008). Ethnobotany in the Nepal Himalaya. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 4(1), 24.

[९] Manandhar, N. P. (2002). Plants and People of Nepal. Timber Press.

[१०] Subedi, B. P. (2006). Linking plant-based enterprises and local communities to biodiversity conservation in Nepal Himalaya. Adansonia, 28(1), 143-156.

[११] Lama, Y. C., Ghimire, S. K., & Aumeeruddy-Thomas, Y. (2001). Medicinal plants of Dolpo: Amchis' knowledge and conservation. WWF Nepal Program.

[१२] Holliday, J. C., & Cleaver, M. P. (2008). Medicinal value of the caterpillar fungi species of the genus Cordyceps (Fr.) Link (Ascomycetes). A review. International Journal of Medicinal Mushrooms, 10(3), 219-234.

[१३] Chandrasekhar, K., Kapoor, J., & Anishetty, S. (2012). A prospective, randomized double-blind, placebo-controlled study of safety and efficacy of a high-concentration full-spectrum extract of ashwagandha root in reducing stress and anxiety in adults. Indian Journal of Medical Research, 136(6), 1000-1008.

[१४] Cohen, M. M. (2014). Tulsi-Ocimum sanctum: A herb for all reasons. Journal of Ayurveda and Integrative Medicine, 5(4), 251-259.

[१५] Saha, S., & Ghosh, S. (2012). Tinospora cordifolia: One plant, many roles. Ancient Science of Life, 31(4), 151-159.

[१६] Lobay, D. (2015). Rauwolfia in the treatment of hypertension. Integrative Medicine Research, 4(3), 127-131.

[१७] Hewlings, S. J., & Kalman, D. S. (2017). Curcumin: a review of its effects on human health. Foods, 6(10), 92.

[१८] Mashhadi, N. S., Ghiasvand, R., Askari, G., Hariri, M., Darvishi, L., & Mofid, M. R. (2013). Anti-oxidative and anti-inflammatory effects of ginger in health and physical activity: review of current evidence. International Journal of Preventive Medicine, 4(Suppl 1), S36-S42.

[१९] Ried, K. (2016). Garlic lowers blood pressure in hypertensive individuals, regulates serum cholesterol, and stimulates immunity: an updated meta-analysis and review. Journal of Nutrition, 146(2), 389S-396S.

[२०] Ghosh, T., Maity, T. K., Bose, A., & Dash, G. K. (2005). Plant extracts as potential chemotherapeutic agents: an update. International Journal of Pharmaceutical Sciences and Drug Research, 1(1), 1-7.

[२१] Sharma, H., Zhang, X., & Dwivedi, C. (2010). The effect of ghee (clarified butter) on serum lipid levels and microsomal lipid peroxidation. Ayu, 31(2), 134-140.

[२२] Parvez, S., Malik, K. A., Ah Kang, S., & Kim, H. Y. (2006). Probiotics and their fermented food products are beneficial for health. Journal of Applied Microbiology, 100(6), 1171-1185.

[२३] Tamang, J. P., Watanabe, K., & Holzapfel, W. H. (2016). Review: Diversity of microorganisms in global fermented foods and beverages. Frontiers in Microbiology, 7, 377.

[२४] Kussmann, M., Raymond, F., & Affolter, M. (2006). OMICS-driven biomarker discovery in nutrition and health. Journal of Biotechnology, 124(4), 758-787.

[२५] Garaulet, M., & Gómez-Abellán, P. (2014). Timing of food intake and obesity: a novel association. Physiology & Behavior, 134, 44-50.

[२६] Clemente, J. C., Ursell, L. K., Parfrey, L. W., & Knight, R. (2012). The impact of the gut microbiota on human health: an integrative view. Cell, 148(6), 1258-1270.

[२७] Choi, S. W., & Friso, S. (2010). Epigenetics: a new bridge between nutrition and health. Advances in Nutrition, 1(1), 8-16.

[२८] Aggarwal, B. B., & Harikumar, K. B. (2009). Potential therapeutic effects of curcumin, the anti-inflammatory agent, against neurodegenerative, cardiovascular, pulmonary, metabolic, autoimmune and neoplastic diseases. International Journal of Biochemistry & Cell Biology, 41(1), 40-59.

[२९] Lad, V. (2006). The Complete Book of Ayurvedic Home Remedies. Three Rivers Press.

[३०] Svoboda, R. E. (1992). Ayurveda: Life, Health and Longevity. Penguin Books.

[३१] Frawley, D., & Lad, V. (2001). The Yoga of Herbs: An Ayurvedic Guide to Herbal Medicine. Lotus Press.

[३२] Dash, B., & Junius, A. (1983). A Handbook of Ayurveda. Concept Publishing Company.

[३३] Chopra, A., & Doiphode, V. V. (2002). Ayurvedic medicine: core concept, therapeutic principles, and current relevance. Medical Clinics of North America, 86(1), 75-89.

[३४] Patwardhan, B. (2005). Traditional medicine: modern approach for affordable global health. World Health Organization.

[३५] Mishra, L. C. (Ed.). (2004). Scientific basis for Ayurvedic therapies. CRC Press.

[३६] Sharma, P. V. (1981). Charaka Samhita. Chaukhambha Orientalia.

[३७] Lad, V. (1984). Ayurveda: The Science of Self-Healing. Lotus Press.

[३८] Tiwari, M. (1995). Ayurveda: A Life of Balance. Healing Arts Press.

[३९] Johari, H. (1996). Ayurvedic Massage: Traditional Indian Techniques for Balancing Body and Mind. Healing Arts Press.

[४०] Popkin, B. M. (2006). Global nutrition dynamics: the world is shifting rapidly toward a diet linked with noncommunicable diseases. American Journal of Clinical Nutrition, 84(2), 289-298.

[४१] Chaudhary, R. P., Uprety, Y., & Rimal, S. K. (2015). Deforestation in Nepal: Causes, consequences and responses. In Biological and Environmental Hazards, Risks, and Disasters (pp. 335-362). Academic Press.

[४२] Berkes, F. (2012). Sacred ecology. Routledge.

[४३] WHO. (2013). WHO traditional medicine strategy: 2014-2023. World Health Organization.

[४४] MacLellan, J., Hunschede, S., Caldwell, S., & Rana, S. (2016). The impact of traditional medicine on modern healthcare. International Journal of Health Sciences, 4(2), 78-91.

लेखक: अथर्ववेदाचार्यः नारायण घिमिरे, खाद्य तथा औषधि विज्ञ।

मिति: २०२५ साल भाद्र ९ गते ।