प्रथम क्रियोल नेपाली भाषी अँनलाइन पत्रिका
तिते पातीको प्रिमियम बिटर्स : पुर्खाको ज्ञानको अतुलनिय इनोभेसन।
लम्जुङ्गको पहाडमा, जहाँ हावामा जडिबुटीको सुगन्ध मिसिएको छ, त्यहीँका एक सपनादर्शी, गम प्रसाद गुरुङजीले Gam Prasad Gurung माटोको मायामा एउटा अनुपम कथा कोरेका छन्। स्थानीय प्रविधि र पुर्खाको ज्ञानलाई पछ्याउँदै, उहाँले तितेपाती र सिल्टिम्मुर जस्ता जडिबुटीबाट तेल निकाल्ने अद्भुत काम गर्नुभयो। उहाँको मनमा गहिरो जरा गाडेको थियो, एउटा सत्यको बिउ – कि हाम्रो माटोमा मलेरियाजस्ता रोगको उपचार गर्ने शक्ति छ, जुन हाम्रै पुस्ताले जगेर्ना गरेको आयुर्वेदिक ज्ञान र चीनको परम्परागत चिकित्सा प्रणालीमा लुकेको छ।
त्यही बिउलाई सिँच्न, काठमाडौँको एउटा संस्थाको हात समातेर, गुरुङजीले क्यानेडियन प्रविधिलाई नेपालको धर्तीमा ल्याउनुभयो। अनि उहाँले तितेपातीलाई मोर्चा (यिस्ट) सँग फर्मेंट गरेर, एक अमूल्य औषधीय खाद्य पदार्थको रूपमा बिटर (bitter) बनाउन सफल हुनुभयो।
उहाँको यो प्रेमिल सिर्जना, ‘प्रिमियम बिटर PREMIUM BITTERS’ र ‘बिटर BITTERS’ गरी दुई स्वरूपमा नेपाली बजारमा जान तैयार अबस्थामा छन्। यो केवल एक उत्पादन मात्र होइन, यो नेपालको गौरव हो, एसियामै पहिलो यस्तो रैथाने प्राकृतिक औषधीय पेय हो।
गुरुङजीको यो यात्राले एउटा हृदयस्पर्शी सन्देश दिएको छ: हाम्रो माटोमा लुकेका साना घरेलु उद्यमीहरूलाई यदि सहयोग र प्रोत्साहन मिल्यो भने, उनीहरूले यस्ता उच्च मूल्यका प्राकृतिक उत्पादनहरू नेपालमै बनाउन सक्छन्।
उहाँको उत्पादन आज बजारमा जान तयार छ, तर यो केवल एक व्यापारिक परीक्षण होइन, यो त हाम्रो देशको आत्माको परीक्षा हो। के हामी हाम्रा नवीन विचारहरूलाई, हाम्रा छोराछोरीलाई जस्तै, माया र प्रोत्साहन दिएर हुर्काउन सक्छौं? के यस्ता अद्भुत उत्पादनहरूले लाइसेन्स र बजारमा प्रवेश गर्न सहज बाटो पाउँछन्?
यस घडीमा, मेरो मनले महसुस गरेको छ कि लम्जुङ्गका सांसद तथा मन्त्री पृथ्वी सुब्बा गुरुङ Prithvi Subba Gurung स्थानीय उद्यमशीलतामा गहिरो चासो राख्ने अर्थमन्त्री विष्णु पौडेल Bishnu Prasad Paudel र कृषिमन्त्री रामनाथ अधिकारी जस्ता नेताहरूको देशप्रतिको निष्ठा र इमानदारीको वास्तविक परीक्षा भइरहेको छ।
उहाँहरूको साथ र समर्थनले गम प्रसाद गुरुङको सपनालाई वास्तविकतामा बदल्नेछ। यो उहाँहरूको नेतृत्व र दूरदृष्टिको वास्तविक प्रमाण हुनेछ।
अब गुरुङजीको यस सपनाको प्राविधिक र वैज्ञानिक पक्षमाथि थप चर्चा गरौं।
तिते पातीलाई आर्टीमिसिया (Artemisia) भनिन्छ। जब हामी आर्टीमिसियालाई यिस्ट (yeast) सँग मिसाएर फर्मेंट (ferment) गर्छौं, तब यसमा रहेका केही विशेष तत्त्वहरू, खासगरी तीतोपन दिने सेसक्वीटरपिन ल्याक्टोन्स (sesquiterpene lactones) जस्ता यौगिकहरूको मात्रा बढ्छ।
यिस्टले बिरुवाका कोशहरूलाई टुक्र्याएर यी लाभदायक पदार्थहरूलाई बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ। त्यसलाई यहाँ हामीले बिटर भनेका छौं, जुन एउटा आयुर्वेदिक, औषधीय र हर्बल (herbal) पेय हो र यसले पेय पदार्थलाई तीतो स्वाद दिन्छ। यो बिटरको रासायनिक संरचना (chemical content) मा सेसक्वीटरपिन ल्याक्टोन्स (जस्तै: absinthin, artemisinin र artemisinic acid) को मात्रा बढी हुन्छ। यसैले यसको तीतो स्वाद अत्यन्त प्रिमियम (premium) र आनन्ददायक हुन्छ। यसमा केही फ्लेभोनोइड्स (flavonoids) र फेनोलिक कम्पाउन्डस् (phenolic compounds) पनि हुन्छन्।
यिस्ट (जस्तै: Saccharomyces cerevisiae) ले आर्टिमिसिनिन (artemisinin) नामक तत्त्वलाई बढाउन सहयोग गर्दछ, जुन आर्टीमिसियाको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण औषधीय गुण हो। फर्मेन्टेशनले आर्टीमिसियामा प्राकृतिक रूपमा हुने हानिकारक (toxic) तत्त्वहरूलाई पनि कम गर्छ, जसले गर्दा शरीरले यसका लाभदायक तत्त्वहरूलाई सजिलै सोस्न सक्छ।
फर्मेंटेड आर्टीमिसियाको वैज्ञानिक र परम्परागत प्रयोग
प्रयोगशाला र जनावरहरूमा गरिएको अनुसन्धानअनुसार, फर्मेन्ट गरिएको आर्टीमिसियाका धेरै फाइदाहरू छन्। यसले रोगसँग लड्ने शक्ति बढाउँछ (anti-inflammatory), शरीरको सुजन (inflammation) कम गर्न मद्दत गर्छ, कोषहरूलाई क्षति हुनबाट बचाउँछ (antioxidant), र हानिकारक सूक्ष्मजीव तथा परजीवीहरूलाई नष्ट गर्छ (antimicrobial र antiparasitic)। यसले शरीरभित्रका कीटाणु र परजीवीलाई नियन्त्रण गर्न सक्छ।
यसले कलेजोलाई स्वस्थ राख्न (anti-fatty liver) र रक्सी सेवनले हुने फ्याट्टी लिभर डिजिज (fatty liver disease) जस्ता समस्याको जोखिम कम गर्न पनि सहयोग गर्छ। परम्परागत रूपमा मलेरिया (malaria) को उपचारमा तिते पातीको तेल प्रयोग हुन्थ्यो, र यसको बिटरमा पाइने आर्टिमिसिनिन नामक तत्त्व ज्वरो आदिको औषधीय उपचारमा निकै प्रभावकारी हुन्छ।
यसको फाइदा लिन चाहनुहुन्छ भने, तपाईंले ३ देखि ५ थोपा आफ्नो ककटेल (cocktail) वा रक्सीमा हालेर पिउन सक्नुहुन्छ। टाउको दुखेको वा जीउ चिलाउने समस्यामा घरेलु उपचारको लागि ५० एमएल शुद्ध तोरीको वा क्यानोला तेल (canola oil) मा ३ थोपा हालेर मसाज (massage) गर्न सक्नुहुन्छ।
यसले दुखिरहेको जीउको पनि मालिस गर्नेछ।
किराले टोकेको, चिलेको वा मर्केको ठाउँमा आराम पाउन यसलाई ३० एमएल क्यास्टर तेल (castor oil) मा ५ थोपा हालेर दल्न सक्नुहुन्छ। छालाको हेरचाह वा कुनै रोगको उपचारको लागि ३० एमएल नरिवलको तेलमा ३ एमएल हालेर प्रयोग गर्न सकिन्छ। पिउने आनन्द लिनको लागि भने यसलाई थोरै रस वा पानीसँग पिउन पनि सकिन्छ।
आधुनिक अनुसन्धान र आयुर्वेदिक सिद्धान्त
हालैका वैज्ञानिक अध्ययनहरूले यो पनि देखाएका छन् कि फर्मेन्ट गरिएको आर्टीमिसियाले नन-अल्कोहलिक फ्याट्टी लिभर डिजिज (non-alcoholic fatty liver disease - NAFLD) भएका मानिसहरूको कलेजोमा बोसो जम्मा हुनबाट रोक्न सक्छ। यसले कलेजोको कार्यक्षमता (liver enzymes) लाई सामान्य बनाउँछ र पेटको स्वास्थ्य (gut microbiome) तथा पाचन प्रणाली (digestive system) लाई पनि बलियो बनाउँछ।
संक्षेपमा, यिस्ट (yeast) प्रयोग गरेर तिते पाती वा आर्टीमिसियालाई फर्मेन्ट गर्दा यसमा भएका महत्त्वपूर्ण औषधीय गुणहरू (जस्तै sesquiterpene lactones र artemisinin) शरीरले अझ बढी सोस्न सक्छ। यो पेय ज्वरो, टाउको दुखाइ, मलेरिया, सुजन, कलेजोको समस्या आदिमा सहयोगी हुनुका साथै परजीवीजन्य आन्द्रा र छालाका रोगहरूमा पनि फाइदाजनक हुन्छ।
रक्सी सेवनले हुने फ्याट्टी लिभर जस्ता रोगहरूको नियन्त्रणमा यस्ता बिटरहरू हाम्रा रैथाने प्राकृतिक औषधि हुन्। आयुर्वेदिक दृष्टिकोणले, यिस्टसँग फर्मेन्ट गरिएको आर्टीमिसियाको झोलले पाचन शक्ति बढाउने, कीटाणु मार्ने, कलेजोको सुरक्षा गर्ने, रक्त शुद्ध गर्ने, ज्वरो हटाउने र मधुमेहमा सहयोग गर्ने जस्ता धेरै उपयोगी गुणहरू राख्छ। आधुनिक अनुसन्धानले यसको प्रभावलाई वैज्ञानिक रूपमा पुष्टि गरिरहेको छ। तर, यसको प्रयोग परम्परागत ज्ञान र वैज्ञानिक अध्ययनको संयोजन गरी सुरक्षित र सन्तुलित तरिकाले गर्नुपर्छ।
फर्मेंटेड आर्टीमिसिया र यसका आयुर्वेदिक गुणहरू
फर्मेंटेड आर्टीमिसियाको झोललाई आयुर्वेदिक सिद्धान्तअनुसार निम्न गुणहरू र प्रयोगहरूका लागि उपयोग गर्न सकिन्छ:
१. दीपन र पाचन शक्ति बढाउन (Deepana and Pachana - Appetite and Digestion Enhancer)
तीतो (tikta rasa) र उष्ण वीर्य (ushna virya) भएको आर्टीमिसिया फर्मेन्ट गर्दा पाचन अग्नि (jatharagni) बढाउँछ।
उदाहरण: कमजोर पाचन, ग्यास वा आन्द्रामा भारीपन भएका व्यक्तिहरूले फर्मेन्टेड झोलको १०-१५ मिलि प्रतिदिन खाना खानुभन्दा ३० मिनेट अगाडि लिन सक्छन्। यसले पाचन अग्नि सन्तुलन गरी अपचको विष (aam) बाट मुक्ति दिन्छ।
२. कृमिघ्न (Krimighna - Antiparasitic/Anti-worm)
आर्टीमिसियालाई आयुर्वेदमा कृमिघ्न (कीरा नाशक) मानिन्छ। फर्मेन्टेशनले यसको बायोएक्टिभ कम्पाउन्ड (bioactive compound) जस्तै आर्टिमिसिनिनको उपलब्धता बढाउँछ।
उदाहरण: बच्चाहरू वा वयस्कहरूमा आन्द्राको जुका (गोलकीरा, एस्केरिस) वा अन्य परजीवीहरू भएमा, फर्मेन्टेड झोलको १० मिलि बिहान खाली पेटमा लिन सकिन्छ। ७-१४ दिनसम्म नियमित सेवन गर्दा आन्द्राको सफाई र परजीवी नियन्त्रणमा मद्दत गर्छ।
३. यकृत पित्त सन्तुलन र फ्याट्टी लिभरमा (Yakrit Vikara - Liver Disorders)
तिते पाती आयुर्वेदमा यकृत रोग (लिभर रोग) मा प्रयोग हुन्छ। फर्मेन्टेड झोलले पित्त शुद्धीकरण गरी यकृतको कार्यमा सुधार गर्छ।
उदाहरण: फ्याट्टी लिभर, पित्ताशय समस्या, वा बढेको एएलटी/एएएसटी (ALT/AST) को अवस्थामा, १० मिलि फर्मेन्टेड झोल प्रतिदिन बिहान खाली पेट लिन सकिन्छ। यसले लिभरमा चिल्लो जम्नबाट रोकथाम गर्छ र डिटोक्सिफिकेशन (detoxification) मा सहयोग गर्छ।
४. ज्वर निवारण (Jvaraghna - Antipyretic & Antimalarial)
आर्टीमिसियालाई मलेरिया रोग (visham jvara) मा आयुर्वेदले परम्परागत रूपमा प्रयोग गर्ने गर्छ। फर्मेन्टेशनले आर्टिमिसिनिनको प्रभाव बढाउँछ।
उदाहरण: बारम्बार ज्वरो आउने, काम्ने वा मलेरियाको लक्षण भएमा, १०-१५ मिलि झोल दिनमा दुई पटक लिन सकिन्छ। यसले ज्वरो घटाउन र शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली (immunity) बलियो बनाउन मद्दत गर्छ।
५. रक्त शुद्धि र त्वचा रोगमा (Raktashodhaka - Blood Purifier & Skin Health)
तीतो रस भएको यो झोलले रक्त शुद्धि (rakta shodhana) गर्छ।
उदाहरण: डनडिफोर acne, खटिरा, एलर्जी वा दाद जस्ता छालाका रोगहरूमा यसलाई आन्तरिक प्रयोग गर्दा छालाको स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ। साथै, यसले अक्सिडेटिभ स्ट्रेस (oxidative stress) घटाएर छालाको चमक बढाउँछ।
६. मधुमेह नियन्त्रणमा (Pramehaghna - Anti-diabetic Support)
केही आयुर्वेदिक अध्ययनहरूले आर्टीमिसियामा रगतमा चिनीको मात्रा घटाउने गुण रहेको उल्लेख गर्छन्। फर्मेन्टेड रूपले यसको प्रभाव बढ्न सक्छ।
उदाहरण: मधुमेह (prameha) भएका व्यक्तिहरूले ५-१० मिलि झोल प्रतिदिन लिन सक्छन् (डाक्टरको सल्लाहमा)। यसले इन्सुलिन सेन्सिटिभिटी (insulin sensitivity) सुधार गर्न सहयोग गर्न सक्छ।
७. अग्नि र पाचन सम्बन्धी विकारमा (Aama पचाउन)
फर्मेन्टेड झोलले आम (अपचको विष) लाई पचाउँछ, जुन आयुर्वेदअनुसार धेरै रोगको मूल कारण हो।
उदाहरण: निरन्तर थकान, सुस्ती, वा जोर्नी दुखाइ भएमा, यो झोलले आम तत्त्व नष्ट गर्छ र शरीरलाई सक्रिय बनाउँछ।
महत्त्वपूर्ण जानकारी (Important Notes):
फर्मेन्टेड झोललाई सानो मात्रामा (५-१५ मिलि) मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ।
गर्भवती महिलाले प्रयोग गर्नुअघि चिकित्सकको सल्लाह लिनुपर्छ।
अत्यधिक प्रयोगले तीतोपना बढाएर पित्त विकार (pitta vikara) वा पेट दुखाइ गराउन सक्छ।
आयुर्वेदको सिद्धान्तअनुसार, तीतो पदार्थलाई सन्तुलित रूपमा, सही समयमा, र सही अनुपान (anupan) (जस्तै: गुड, घ्यू, वा तुलसी पानी) सँग मिसाएर लिनुपर्छ।