ॐ नम: शिवाय

वैदिक दर्शन (Vedic philosophy) ले मानव जीवनको आधारभूत प्रश्नहरू—जीवनको उद्देश्य, सृष्टिको रहस्य र मोक्ष (liberation)—को जवाफ खोज्छ। यो परम्परा (tradition) अनुसार सृष्टिको आधार तीन नित्य तत्त्व (eternal entities) छन्: ईश्वर (God), जीव (soul) र प्रकृति (nature)। श्वेताश्वतर उपनिषद् (Shvetashvatara Upanishad) मा यिनलाई "त्रिविध ब्रह्म" (Trividha Brahma) भनिएको छ, जहाँ ईश्वर सृष्टिकर्ता (creator), जीव व्यक्तिगत आत्मा (individual soul) र प्रकृति भौतिक संसार (material nature) को आधार हो। यी तीनको समन्वयले (coordination) जीवन चक्र चल्छ, जसलाई कर्म बन्धन (bondage of actions), पुनर्जन्म (rebirth) र मोक्ष (liberation) जस्ता सिद्धान्तहरूले नियन्त्रित गर्छन्। मानव आत्मामा तीन प्रवृत्ति—ज्ञातृत्व (desire to know), कर्तृत्व (desire to act) र भोगतृत्व (desire to enjoy)—हुन्छन्, जसले ज्ञान (knowledge), कर्म (action) र फल (result) को सम्बन्धबाट जीवनको दिशा निर्धारण गर्छ। यहाँ वैदिक दर्शनका पाँच प्रमुख प्रणालीहरूको चर्चा गरिएको छ, जसले यी तत्त्वहरूलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट व्याख्या गर्छ।

१. भौतिकवादी दर्शन (Materialism) ले प्रकृति (nature) लाई मात्र सत्य मान्छ र जीव (soul) वा ईश्वर (God) को अस्तित्वलाई अस्वीकार गर्छ। चार्वाक दर्शन (Charvaka philosophy) को मूल मन्त्र "यावज्जीवेत् सुखं जीवेत्" (live happily as long as you live) ले सुखवादी विचार (Hedonism) लाई जोड दिन्छ। यो दर्शनले भौतिक सुख (material pleasure) लाई जीवनको एकमात्र लक्ष्य ठान्छ। पश्चिमी दार्शनिकहरू (Western philosophers) जस्तै Darwin र J.S. Mill ले पनि पदार्थ (matter) लाई मात्र वास्तविक मानेर चेतना (consciousness) लाई पदार्थको उपज ठान्छन्। तर, दोस्तोव्स्की (Dostoevsky) ले चेतावनी दिएका छन्: यदि अमरत्व (immortality) मा विश्वास नष्ट भयो भने नैतिकता (morality) पनि समाप्त हुन्छ। वेद (Veda) ले "सत्" (existence) लाई नित्य मानेर भौतिकवादको सीमिततालाई छान्दोग्य उपनिषद् (Chandogya Upanishad ६.२.१) मा स्पष्ट गर्छ, जसले भौतिक संसारभन्दा परको सत्यलाई जोड दिन्छ।

२. शून्यवाद (Nihilism), विशेषगरी बौद्ध दर्शन (Buddhist philosophy) मा पाइन्छ, जसले परम सत्य (ultimate reality) लाई "शून्य" (void/emptiness) मान्छ। यो दर्शनले संसारको सबै कुरालाई क्षणिक (temporary) र सापेक्ष (relative) ठान्छ। तर, वेदान्त (Vedanta) ले शून्यवादलाई आंशिक सत्य (partial truth) को रूपमा मात्र स्वीकार्छ। अद्वैत (Advaita) दर्शन अनुसार, व्यवहारिक सत्य (empirical truth) अन्ततः परमार्थिक सत्य (absolute truth) अर्थात् ब्रह्म (Brahman) मा विलीन हुन्छ (ब्रह्मसूत्र ३.२.३८)। शून्यवादले संसारको क्षणिकतालाई जोड दिए पनि, वेदान्तले ब्रह्मलाई एकमात्र नित्य सत्य (eternal truth) मानेर यसको सीमालाई पार गर्छ।

३. द्वैतवाद (Dualism) ले ईश्वर (God) र जीव (soul) लाई पृथक् (separate) मान्छ। रामानुजाचार्य (Ramanujacharya) को विशिष्टाद्वैत (Vishishtadvaita) दर्शनले ईश्वरको नियन्त्रण (control of God) र जीवको स्वतन्त्रता (freedom of soul) बीच सन्तुलन (balance) कायम गर्छ। भगवद्गीता (Bhagavad Gita १०.८) मा भनिएको छ, "सर्वं विद्धि ममैवेश्वर" (everything emanates from Me), जसले ईश्वरको शक्तिलाई द्वैतको आधारमा व्याख्या गर्छ। यो दर्शनले ईश्वर र जीवको सम्बन्धलाई गुरु र शिष्यको जस्तो मानेर भक्ति (devotion) को महत्त्वलाई जोड दिन्छ।

४. शंकराचार्य (Shankaracharya) को अद्वैतवाद (Non-dualism/Advaita)

/ अद्वैत (Advaita) दर्शनले ब्रह्म (Brahman) लाई एकमात्र नित्य सत्य (eternal truth) मान्छ। माण्डूक्य उपनिषद् (Mandukya Upanishad १.१) मा "ॐ" (Om) लाई सम्पूर्ण अस्तित्वको प्रतीक (symbol of total existence) भनिएको छ। अद्वैत अनुसार, जीव र ईश्वरको भेद (difference) केवल व्यवहारिक स्तर (empirical level) मा छ; परमार्थिक स्तर (absolute level) मा सबै एक छन्। कर्मको फल ईश्वरले दिन्छ, तर आत्मज्ञान (self-realization) पछि जीवले मोक्ष (liberation) प्राप्त गर्छ। स्वामी शिवानन्दले ब्रह्मसूत्र भाष्य (Brahmasutra Bhashya) मा यही कुरालाई स्पष्ट गरेका छन्।

५. त्रैतवाद (Triadism), श्वेताश्वतर उपनिषद् (Shvetashvatara Upanishad) मा आधारित, ईश्वर, जीव र प्रकृतिलाई तीन नित्य तत्त्व (eternal entities) मान्छ। वेदान्तको पञ्चीकरण विधि (method of pancikarana) ले यी तीनको समन्वयलाई यसरी व्याख्या गर्छ: प्रकृतिले सृष्टि (creation) गर्छ, जीवले कर्म (action) गर्छ र ईश्वरले न्याय (justice) प्रदान गर्छ (Bhagavad Gita ७.४–५)। यो दर्शनले pluralism (बहुवाद) लाई स्वीकार्दै वैदिक एकतत्ववाद (Vedic monism) सँग जोड्छ, जसले समग्र दृष्टिकोण (holistic perspective) दिन्छ।

समग्रमा वैदिक दर्शनले मानव जीवनलाई नैतिक (ethical), आध्यात्मिक (spiritual) र बौद्धिक (intellectual) आधार प्रदान गर्छ। भौतिकवाद जस्ता सीमित विचारहरूलाई ऋग्वेद (Rigveda १०.१२९) ले "सत्" (existence) को महिमा गरेर खण्डन गर्छ। त्रैतवादले समग्र दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्छ, जहाँ ज्ञान (knowledge), कर्म (action) र भक्ति (devotion) को समन्वयले मोक्ष (liberation) को मार्ग देखाउँछ। मुण्डक उपनिषद् (Mundaka ३.२.९) मा भनिएको छ, "तमेव विदित्वा अतिमृत्युमेति" (उनलाई जानेर मृत्यु पार गरिन्छ), जुन आज पनि प्रासंगिक (relevant) छ। वैदिक दर्शनले जीवनको गहिरो अर्थ र उद्देश्य बुझ्न प्रेरित गर्छ।