ॐ नम: शिवाय

नेवार (नेवाः) संस्कृति काठमाडौं उपत्यकामा बसोबास गर्ने नेवार समुदायको बहुआयामिक जीवनदर्शनको प्रतिबिम्ब हो। यो दर्शन आत्मबोध, धार्मिक सहिष्णुता, प्रकृति र पूर्वजपूजा, कला र वास्तुकलाको समन्वय तथा सामाजिक अनुशासनमा आधारित छ। नेवार संस्कृतिमा वेद, बौद्ध, शाक्त, शैव, तान्त्रिक र प्रकृतिपूजाका तत्त्वहरू गहिरोरूपमा मिसिएका छन्।

विशेषगरी, म्हःपूजा नेवार दर्शनको केन्द्रमा रहेको अद्वितीय अनुष्ठान हो, जसले शरीर, मन र वचनको शुद्धीकरण गर्दै आत्मशक्ति र आत्मसम्मानलाई उजागर गर्छ। यस पूजामा व्यक्तिको शरीरलाई नै देवस्थान मानिन्छ, जसले वैदिक दर्शनको ‘देहः देवालयः’ अवधारणा र बौद्ध दर्शनको काय, वाक्, चित्तको शुद्धीकरणलाई समाहित गरेको देखिन्छ।

वेदमा वर्णित ‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ र ‘अहं ब्रह्मास्मि’ जस्ता विचारहरूले पनि मानवमा निहित देवत्व र आत्मशक्तिको भावलाई जोड दिन्छ, जुन नेवार समाजको म्हःपूजामा प्रत्यक्षरूपमा झल्किन्छ।

नेवार समाजमा वैदिक संस्कारको प्रभाव गहिरो छ। उपनयन (कायता पूजा) मा ऋग्वेदको गायत्री मन्त्रको प्रयोग, मृत्युपछि तर्पण र श्राद्ध गर्ने प्रथा, र चाडपर्वहरूमा वैदिक विधिको समिश्रणले यो प्रभावलाई प्रमाणित गर्छ।

मोहनी (दसैं), स्वन्ति (तिहार), इन्द्रजात्रा जस्ता चाडपर्वहरूमा देवी–देवता पूजा, तान्त्रिक विधि, र प्रकृति–पूर्वजपूजा सँगसँगै हुन्छन्। यसले देखाउँछ कि नेवार संस्कृति बहुलवादी मात्र होइन, वेदको सार्वभौमिक दृष्टिकोणसँग पनि सुसङ्गत छ। वेदले प्रकृति र पूर्वजपूजालाई महत्त्वपूर्ण मानेको छ, जुन नेवार समाजको पर्व र संस्कारमा प्रत्यक्षरूपमा विद्यमान छ।

उदाहरणका लागि, गाईजात्रा र म्हःपूजामा शरीर र आत्माको सम्बन्ध, तन्त्र–मन्त्रको प्रयोग र सामूहिकताले वेदको जीवनचक्र र ऋतको भावलाई प्रतिध्वनित गर्छ।

ऐतिहासिक दृष्टिकोणले पनि नेवार संस्कृति इन्डो–आर्य परम्परासँग जोडिएको छ। लिच्छवि, मल्ल जस्ता आर्य शासकहरूले काठमाडौं उपत्यकामा वैदिक संस्कार, भाषा र सामाजिक संरचना ल्याएर स्थानीय परम्परासँग मिश्रण गरे। यसले नेवार समाजको जातीय र धार्मिक विविधता मात्र होइन, वैदिक सनातन दृष्टिकोणसँगको ऐतिहासिक सम्बन्धलाई पनि प्रमाणित गर्छ।

नेवार समाजको मूल सोच आत्मनिर्भरता र कर्मवादमा आधारित छ—‘हामीले जे गर्छौं, त्यही फल पाउँछौं’ भन्ने अवधारणा। यो धारणा वेदको ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते’ सिद्धान्तसँग मेल खान्छ। म्हःपूजामा आफ्नो शरीरको पूजा गरेर आत्मनिर्भरता, श्रम र अनुशासनलाई जीवन्त बनाउने परम्परा यसकै प्रमाण हो।

सांस्कृतिक रूपमा नेवारहरूले भाषा, ललितकला, वास्तुकला, जात्रा, नृत्य, सङ्गीत र सामाजिक परम्परालाई जीवनशैलीको अभिन्न अङ्ग बनाएका छन्। नेपाल भाषाको उक्ति “भाषा म्वाःसा, जाति म्वाई” ले भाषा र संस्कृतिको महत्त्वलाई दार्शनिक तहमा उजागर गर्छ। यसले सामाजिक पहिचान र सामूहिक उत्तरदायित्वको अभ्यासलाई बलियो बनाउँछ।

विदेशमा रहेका नेवारहरूले पनि म्हःपूजा र जात्रा जस्ता परम्परालाई आफ्नो मौलिक चिनारीको रूपमा मनाउने क्रम जारी राखेका छन्। यसरी नेवार दर्शन र वेदको भाव विश्वव्यापी मानव मूल्य, आत्मबोध र धार्मिक सहिष्णुतासँग सुसङ्गत भएर सांस्कृतिक मौलिकता र समृद्धिमा गहिरो योगदान पुर्‍याइरहेको छ।

नेवार संस्कृतिले आत्मशक्ति र सामाजिक सहकार्यको अद्वितीय सन्देश दिन्छ, जसले नेपालमा मात्र नभई विश्वभरिका संस्कृतिहरूसँग संवाद गर्न सक्ने सामर्थ्य राख्छ।

निम्नलिखित पाँच उदाहरणहरूले नेवार संस्कृति र वेदबीचको गहिरो दार्शनिक र सांस्कृतिक सम्बन्धलाई प्रस्ट पार्छन्:

१. नेवार उक्ति:

नेपाल भाषा: “म्हन्यः जाःगु म्याःछे छ।”

नेपालीमा अर्थ: मानव शरीरभित्र शक्ति हुन्छ।

अर्थ: नेवार दर्शनमा आत्मशक्ति र आत्मसम्मानको महत्त्वलाई यो उक्तिले देखाउँछ। नेवार संस्कृतिमा शरीरलाई देवस्थान मानिन्छ र जीवनका सबै कार्यका लागि शरीरलाई शुद्ध राख्नुपर्ने विश्वास गरिन्छ।

वेद श्लोक (ऋग्वेद १०.१६९.४):

संस्कृतमा: “अग्ने तनूः अपि ते नमोऽस्तु”

नेपालीमा अर्थ: “हे अग्निदेव! तपाईंको शरीर (तनूः) मा हाम्रो नमन होस्।”

अर्थ: यो श्लोकले पनि शरीर (तनूः) लाई पवित्र र पूजनीय मानेर ‘अग्निदेव’ को प्रतीकका रूपमा पूजा गर्ने सन्देश दिन्छ। यसरी नेवार उक्ति र वेदको श्लोक दुवैले शरीरलाई ‘शक्ति र देवत्व’ को रूपमा सम्मान गर्छन्।

२. नेवार उक्ति:

नेपाल भाषा: “भाषा म्वाःसा, जाति म्वाई”

नेपालीमा अर्थ: भाषा मरेपछि जाति पनि मर्छ।

अर्थ: यो उक्तिले भाषा र सांस्कृतिक पहिचानको महत्त्व देखाउँछ। भाषा जीवित रहँदा मात्र संस्कृति जोगिन्छ। भाषालाई नेवार संस्कृतिले व्यक्तिको आत्मा अर्थात् शब्दब्रह्म मानेको यो प्रमाण हो।

वेद श्लोक (ऋग्वेद १.१६४.४५):

संस्कृतमा: “एकः सत् विप्रा बहुधा वदन्ति”

नेपालीमा अर्थ: “सत्य एउटै हो, तर ऋषिहरूले यसलाई आ–आफ्नो भाषामा व्यक्त गर्छन्।”

अर्थ: भाषा र अभिव्यक्ति जति फरक भए पनि सत्य एउटै हुन्छ। आत्मा अर्थात् शब्दब्रह्म नै वेदको सोच रहेको यथार्थ नेवार उक्तिले प्रस्ट पार्छ।

३. नेवार उक्ति:

नेपाल भाषा: “काय वाचा चित्त सुद्ध”

नेपालीमा अर्थ: जाःगु, वय् र चित्त शुद्धया तये।

अर्थ: नेवार संस्कृतिमा ‘त्रिद्वार शुद्धि’ (शरीर, वचन, चित्त) लाई जोड दिइन्छ, जुन म्हःपूजाको मूल दर्शन हो।

वेद श्लोक (यजुर्वेद ३६.२४):

संस्कृतमा: “कायेन वाचा मनसेंद्रियैर्वा…”

नेपालीमा अर्थ: “शरीर, वचन, मन र इन्द्रियले गर्ने सबै कर्म पवित्र होस्।”

अर्थ: वेदमा पनि शरीर, वचन र मनको शुद्धता नै पवित्रताको लक्षण मानिन्छ। धर्मको मूल आधार मानिने वेदको पवित्रता र नेवार उक्तिबीच यहाँ प्रस्ट मेल देखिन्छ।

४. नेवार उक्ति:

नेपाल भाषा: “सुः लःसुँ, कामः बासुँ”

नेपालीमा अर्थ: जस्तो कर्म गर्छौ, त्यस्तै फल पाउँछौ।

अर्थ: कर्म र परिणामको सम्बन्धलाई प्रस्ट पार्न नेवार संस्कृतिमा तिमीले जे गर्छौ, त्यहीअनुसार फल पाइन्छ भन्ने सोच राखिन्छ।

वेद श्लोक (कर्म सिद्धान्त – भगवद्गीता २.४७):

संस्कृतमा: “कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन”

नेपालीमा अर्थ: “तिमीलाई कर्म गर्ने अधिकार छ, फल तिम्रो नियन्त्रणमा छैन। फलको चिन्ता नगर्नू।”

अर्थ: कर्म गर्नु नै कर्तव्य हो भन्ने गीताको भाव नेवार उक्तिले कर्म र फलको अनिवार्य सम्बन्धमार्फत प्रस्ट पार्छ। फलप्रति आसक्ति नहुनु तर कर्म गर्नु भन्ने चुरो मर्म गीताको पनि छ र नेवारी दर्शनमा पनि भेटिन्छ।

५. नेवार उक्ति:

नेपाल भाषा: “नःया याः न्ह्यः, प्याखंया तु याः”

नेपालीमा अर्थ: सजिलोसँग केही उपलब्धि हुँदैन, परिश्रम गर्नैपर्छ।

अर्थ: नेवार समाजमा परिश्रम र आत्मनिर्भरता जीवनशैलीको मूल आधार हो। यो सहज छैन, परिश्रम गर्नैपर्छ भनिन्छ।

वेद श्लोक (अथर्ववेद १२.१.४५):

संस्कृतमा: “न तस्य कृतेनास्ति नाकृतेन”

नेपालीमा अर्थ: “कर्मबिना केही पनि पाइँदैन।”

अर्थ: वेदमा पनि श्रमको महत्त्व र कर्मवादको सन्देश छ। नेवार उक्तिसँग प्रत्यक्ष मेल खाने परिश्रम र आत्मनिर्भरता जीवनशैलीको मूल आधार हो। यो सहज छैन, परिश्रम गर्नैपर्छ भन्ने अभिप्राय यहाँ पनि देखिन्छ।

नेवार दर्शन मानिसभित्र निहित शक्ति, चेतना र आत्म–सम्मानमा गहिरो रूपमा आधारित छ। बाह्य देवता वा शक्तिलाई भन्दा पनि व्यक्तिको भित्री ऊर्जा (आत्मशक्ति) लाई प्राथमिकता दिइन्छ। यस दर्शनको केन्द्रमा म्हः पूजा—शरीरको पूजा—रहन्छ, जसले आत्म–शुद्धि, आत्म–सम्मान र जीवनको मूल्यलाई जोड दिन्छ। म्हः पूजामा शरीरलाई देवस्थान मानेर पूजा गरिन्छ, जसले आत्म–गौरव र अनुशासनलाई प्रोत्साहित गर्छ।

साथै, नेवार दर्शनले पूर्वज र प्रकृतिको पूजालाई महत्त्व दिन्छ, जसमा अजिअजिमा (आमा–बुबा) र अजा (पूर्वज) लाई देवता मानेर पूजा गरिन्छ, जसले परिवार, वंश र सांस्कृतिक निरन्तरतामा जोड दिन्छ। प्रकृति पूजा—जमिन, पानी, रुख, पहाड, सूर्य, चन्द्र आदि—ले मानव र प्रकृतिको सह–अस्तित्व र संरक्षणको सन्देश दिन्छ। यो दर्शन धार्मिक बहुलता र सहिष्णुतालाई अँगाल्छ, जसमा हिन्दू, बौद्ध, शाक्त, तान्त्रिक, इस्लाम र क्रिश्चियन विश्वासहरूको समिश्रण छ। हिन्दू र बौद्ध संस्कार, चाडपर्व र पूजा–अनुष्ठानहरू सँगसँगै चल्छन्। नेवार संस्कारहरू—जन्म, उपनयन (कयेता पूजा), विवाह, मृत्यु आदि—मा आत्म–शुद्धि, सामाजिक उत्तरदायित्व र नैतिकतामा जोड दिइन्छ, जसमा वैदिक, बौद्ध र तान्त्रिक विधिहरू मिसिएर गहिरो सांस्कृतिक संरचना बन्छ।

नेपाल भाषा (नेवारी) ले नेवार समुदायलाई एकताबद्ध बनाउँछ, जसलाई "भाषा म्वाःसा जाति म्वाई" भन्ने भनाइले भाषा र संस्कृतिको महत्त्व देखाउँछ। नेवार कला, वास्तुकला, जात्रा, चाडपर्व र सामाजिक परम्पराहरूले यो दर्शनलाई जीवन्त बनाउँछ, जसले सांस्कृतिक पहिचान र जीवन्ततालाई बलियो बनाउँछ।